Osmanlı’da Yeni Bilimler ve Fırtınanın Kavânini Risalesi

Yıl 2022, Sayı: 22, 45 - 77, 31.12.2022

Nazan Karakaş Özür

Öz

Osmanlı Devleti modernleşme hareketleri genel olarak çeşitli alanlarda Avrupa ülkelerinden gelen teorik ya da pratik bilgiler ve uygulamalar ile yürütülmüştür. Buna bağlı olarak kurumlar ihdas edilmiş, var olanlar yeniden düzenlenmiş yönetime dair gerekli görülen değişiklikler yapılmıştır. Bu yeni bir kurum ya da getirilip kullanılmaya başlanan teknolojik araç şeklinde olmuştur. Bu bağlamda doğrudan ya da dolaylı olarak tüm yeniliklerin arka planlarında Avrupa’da gelişen bilim ve uygulamalarının izleri bulunmaktadır. Rasathane-i Âmire’nin 1868’de açılması da bu açıdan değerlendirildiğinde çeşitli bilimlerin yeni rasathane ile Osmanlı bilim mecrasına giriş yapmış olması mümkündür. Rasathane kurucu müdürü Aristi Coumbary’nin 1875’te yazdığı kısaca “Fırtınanın Kavânini” adıyla bilinen risalenin transkirpsiyonu bu vesile ile yapılmıştır. Metin hem yeni bilimlerin girişine zemin hazırlaması hem de Osmanlı modernleşmesinde bilim teknoloji arasındaki ilişkinin örneklenmesi bakımından önemli bulunmuştur. Sonuç olarak, hava gözlemleri ve tahminleri konuları daha önceden bilinen astronomi alanı içinden ayrılmış, tıpkı Avrupa’da olduğu gibi klimatoloji ve meteoroloji alanları içinde incelenmiştir. Teknolojik alandaki değişimlerin bilimler sınıflamasında da değişime yol açtığı görülmüştür. İlgili teknolojinin girişi Avrupa ile hemen eş zamanlı olmuştur. Bilimsel bilgi, bilimsel tutum ve teknolojinin daha geniş kitlelerle buluşması bakımından da önemli bulunmuştur.

Anahtar Kelimeler

Rasathane-i Amire, Aristi Coumbary, Osmanlı modernleşmesi, Fırtınanın Kavanini.

The New Sciences in Ottoman and The Booklet of ‘Fırtınanın Kavanini’

Öz

Abstract
The Ottoman Empire's modernisation movements were generally carried out with theoretical or practical information and applications from European countries in various fields. Accordingly, institutions were established and necessary changes were made regarding the existing ones and reorganized management. This may be a new institution or a technological tool that has been introduced and started to be used. In this context, there are traces of science and practices developed in Europe, directly or indirectly, in the background of all innovations. Considering the opening of the Rasathane-i Âmire in 1868 from this point of view, it is possible that various sciences entered the Ottoman science field with the new observatory. On this occasion, the transcription of the treatise known as the "Treasure of the Storm", written by Aristi Coumbary, the founding director of the observatory, in 1875, was made on this occasion. The text was found important in terms of both laying the groundwork for the introduction of new sciences and exemplifying the relationship between science and technology in Ottoman modernization. As a result, the subjects of weather observations and forecasts were separated from the previously known field of astronomy and studied within the fields of climatology and meteorology, just like in Europe. It has been observed that the changes in the technological field have also led to changes in the classification of sciences. The introduction of the relevant technology was almost simultaneously with Europe. It was also found important in terms of meeting scientific knowledge, scientific attitude and technology with wider masses.

Anahtar Kelimeler

The Rasathane-i Amire, Aristi Coumbary, Ottoman modernisation, Fırtınanın Kavanini.

Kaynakça

• Arslan, M.M. (1992). 1890 Ertuğrul faciası. Yüksek Lisans, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Aydüz, S.(2004). Osmanlı astronomi müesseseleri. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2 (4), 411-453.
• Bastien, B. (2018). History of Climatology. 15 Eylül 2022 tarihinde https://www.researchgate.net/publication/325272364 adresinden erişildi.
• Britannica, T. Editors of Encyclopaedia. (2012). Weather map. Encyclopedia Britannica, 10 Eylül 2022 tarihinde https://www.britannica.com/science/weather-map adresinden erişildi.
• Coumbary, A. (1875). Fırtınanın Kavânini. İstanbul: Votiras Litographie, 1875. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, numarası: 623.88, Demirbaş numarası: Bel_Osm_O.00236
• Coumbary, A. (1875). Fırtınanın Kavânini. İstanbul: Nikolugus Litografyası, 1875. Milli Kütüphane Nadir Eserler Koleksiyonu, EHT 1949 A 8.
• Çavuş, R. (2019). Osmanlıca basında sunulan hava durumu. Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 4 (2), 560-581.
• Demir, R. (2000). Takîyüddîn’de matematik ve astronomi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Demir, R. (2014). Osmanlıda bilimsel düşüncenin yapısı. Ankara: Epos Yayınları.
• Demir, R. (1998). Takîyüddîn ibn Maruf’un Ondalık Kesirleri Trigonometri ve Astronomiye Uygulaması. F. Günergün, (Haz.) Osmanlı Bilimi Araştırmaları (s. 187-406). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayını.
• Dizer, M. (1993). Osmanlıda rasathaneler. Fatih'ten günümüze astronomi. Nüzhet Gökdoğan Sempozyumu 7 Ekim 1993 bildiriler kitabı içinde (27-68), İstanbul. Doi:10.1002/J.1477-8696.1966.Tb02803.X
• Erol, O. (2011).Genel klimatoloji. İstanbul: Çantay Kitapevi.
• Fettahoğlu, K. (2012). Rasadhane-i Âmire’nin kuruluşu ve faaliyetleri.(Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Frisinger, H.H. (1966). René Descartes the last of the old and the first of the new meteorologists. Weather, 21 (12), 443–446.
• Gürel, O. (2001). Doğa bilimleri tarihi. Ankara: İmge kitapevi.
• Howard, L. (1833). The climate of London. Vol. I, London: Harvey and Darton.
• Howard, L. (1843). Seven lectures on meteorology. 2th Pres, London: Harvey and Darton.
• İhsanoğlu, E. (2010). Osmanlılar ve bilim. İstanbul: Etkileşim Yayınları.
• İhsanoğlu, E. (2022). Osmanlı modernleşmesinde ilk adımlar. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Kandilli Rasathanesi. (2022). Geçmişten günümüze. 9 Eylül 2022 tarihinde http://www.koeri.boun.edu.tr/new/tr/tarihce adresinden alındı.
• Kar, A. (2018). Arşiv belgeleri ışığında Rasathane-İ Amire'nin Müdürü Coumbary Efendi'nin çalışmaları. I. Uluslararası Türk Kültürü ve Tarihi Sempozyumu 19-20-21 Nisan 2018 Bildiri Kitabı, (610-625), İstanbul.
• Katip Çelebi. (2008). Cihannüma. B. Karlıağa (Ed.). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Kazancıgil, A. (2007). Osmanlılarda bilim ve teknoloji. İstanbul: Etkileşim Yayınları.
• Manley, G. (June 1978). Compact history of meteorology. Nature, 273 (5661), 409-410. DOI: 10.1038/273409a0
• Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü. (2022). Türk meteoroloji tarihi. 9. Eylül 2022 tarihinde https://mgm.gov.tr/genel/meteorolojitarihi.aspx adresinden alındı.
• Mordtmann, J. H. (2009). Takiyyüddîn’in Pera’daki gözlem evi.” Çev. Cem Pulathaneli. Osmanlı Araştırmaları, X, (2), 115-129.
• Lowe, E. J. (1846). A Treatise on atmosferic phaenomene. London: Longman, Brown, Green and Longmans. 18 Eylül 2022 tarihinde https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hxcrcq&view=1up&seq=16 adresinden alındı.
• Özür, K.N. (2016). Keşifler ve coğrafya. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Piri Reis. (19739. Kitab-ı Bahriye. Y. Senemoğlu (Haz.), İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Roberts, S. (t.y). The companies and the weather. Distant Writting. 01 Eylül 2022 tarihinde http://distantwriting.co.uk/companiesandweather.html adresinden alındı.
• Sayılı, A. (2016). The obsevatory in Islam. R. Demir, İ. Kalaycıoğulları (Yay. Haz.). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Tan, B. (2018). Coumbary’nin ‘Fırtınaların Kavânini’ adlı eseri. Bilim ve Gelecek Dergisi, 170 (1), s.n.y. 9 Eylül 2022 tarihinde https://bilimvegelecek.com.tr/index.php/2018/04/01/coumbarynin-firtinalarin-kavânini-adli-eseri/ adresinden alındı.
• Tekeli, S., Kahya, E., Dosay Gökdoğan, M., Demir, R., Topdemir H.G., Unat Y., Koç Aydın, A. ve Kalaycıoğulları, İ. (2021). Bilim tarihine giriş. Ankara: Nobel Yayıncılık.
• Tez, Z. (2009). Astronomi ve coğrafyanın kültürel tarihi. İstanbul: Doruk Yayınları.
• Trotter, T. (1837). The principles of meteorology. Pictou: Literary and Scientific Society of Pictou. 18 Eylül 2022 tarihinde https://hdl.handle.net/2027/aeu.ark:/13960/t9b57rk2f adresinden alındı.
• Unan, F. (2010). Klasik dönem Osmanlı bilim anlayışı. Y. Unat (Ed.), Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, (s.15-38). Ankara: Nobel Yayınları.
• Unat, Y. (Ed.). (2010). Osmanlıda bilim ve teknoloji. Ankara: Nobel Yayınevi.
• Unat, Y. (2013). İlkçağlardan günümüze astronomi tarihi. Ankara: Nobel Yayınevi.
• Uymaz, T. (2014). 16. Yüzyıl’da Osmanlılarda astronomi bilimi. Dört Öge, (5), 73-82. 12 Eylül 2022 tarihinde https://dergipark.org.tr/tr/pub/dortoge/issue/40202/478635 adresinden alındı.
• Wulf, A. (2019). Doğanın keşfi. E. Ataseven (Çev.), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Yıldırım, C. (2012). Bilim tarihi. İstanbul: Remzi Kitapevi.
• Yurtoğlu, N. (2018). Türkiye Cumhuriyeti’nde çay yetiştiriciliği ve çay politikaları (1923-1960). History Studies, 10 (8), 209-232.