The Establishment of Zakat in the Early Periods of Islamic History

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 241 - 253, 26.12.2022

Veysel Öz

https://doi.org/10.48120/oad.1125966

Öz

The subject of our research is how the zakat worship, which is one of the basic principles of Islam, was collected, protected and distributed in the early periods of Islamic history. Zakat, which is both an individual and a social worship, is also an economic practice. However, the state authorizes an institution to implement this worship.In order to better understand the worship of zakat, it is important to examine the institution of zakat from a social and historical perspective. Although the functioning of the institution of zakat has differed from time to time in the history of Islam, it has always had a great impact on closing the financial gap between the rich and the poor in the society and the welfare of the members of the society as a right. Zakat has always been an important solution to the problem of poverty in the society, whether it is the periods when the state itself collects and distributes it or when people are left to their own initiative. Zakat has always been an important solution to the problem of poverty in society. Zakat is an economic obligation that Muslims who have reached a certain wealth must give a certain amount of the surplus of their goods and products they produce to the state officials who are responsible for collecting and distributing them to the places specified in the Qur'an, in order to fulfill Allah's command. It is given once a year. Through this obligation, Islam establishes a link between Muslim individuals. At the same time, it accurately determines the connection of the servant with the temporary blessings as an individual and strengthens the bond of the servant with Allah. In this article, we tried to examine how zakat was performed as an institutional structure in the early periods of Islamic history in the light of sources.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, First Period, Wealth, Zakat, Establishment

İslam Tarihinin İlk Dönemlerinde Zekât Müessesesi

Öz

İslâm’ın temel esaslarından biri olan zekât; belirli bir zenginlik seviyesine ulaşmış Müslümanların, mallarının ihtiyaç fazlasından ve ürettikleri ürünlerin nisâba ulaşan kısmından belli ölçüde ve yılda bir defaya mahsus, Allah’ın emrini yerine getirmek üzere Allah’ın belirlediği yerlere harcamak veya bu malı devletin zekâtı toplayıp dağıtmakla görevli memurlarına vermek zorunda oldukları iktisadi bir mükellefiyettir. İslâm dini bu mükellefiyetlikle Müslüman bireyler arasında bir bağ kurmaktadır. Aynı zamanda fert olarak da kulun geçici dünya nimetleri ile olan bağını doğru konumlandırarak Allah ile olan bağının güçlenmesini sağlamaktadır. Hem bireysel hem de toplumsal bir ibadet olan zekâtın aynı zamanda ekonomik bir uygulama olması ve devletin bizzat zekâtı organize etmesi de bu ibadetin uygulanmasında bir müesseseyi zorunlu kılmıştır. Zekât ibadetinin toplumsal ve tarihsel açıdan anlaşılması için zekâtın İslâm tarihinin ilk devirlerinde hangi temel kaidelerle nasıl toplandığı, muhafaza edildiği, dağıtıldığı ve bu işi deruhte eden zekât müessesesinin incelenmesi önem arz etmektedir. Zekât müessesinin işleyişi İslâm tarihinin çeşitli dönemlerinde farklılıklar arz etse de farz bir ibadet olarak toplum içindeki zengin fakir arasındaki malî uçurumların kapatılmasında ve toplum bireylerinin birbirini gözetmesindeki etkisi her daim büyük olmuştur. Zekâtın ister bizzat devlet tarafından toplandığı ve dağıtıldığı dönemler olsun isterse ödenmesinin insanların kendi inisiyatifine bırakıldığı dönemler olsun zekât her daim toplumdaki yoksulluk problemine önemli bir çözüm olmuştur. Bu makalemizde İslâm tarihinin ilk dönemlerinde zekât ibadetinin bir kurumsal yapı olarak nasıl icra edildiğini kaynaklar ışığında incelemeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler

zekât, müessese, İslam Tarihi, Zenginlik, İlk Dönem, Islamic History, First Period, Wealth, Zakat, Establishment

Kaynakça

• Abdürrezzâk es-San’ânî; el-Musannef. 11 Cilt. Beyrut, 1391.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî; el-Müsned, Nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî, Beyrut, y.y., 1405/1985.
• Askalânî, Ebû’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed İbn Hacer; Fethu’l-bârî şerhu Sahih-i Buhârî, 13 Cilt, Daru’l-Marife, Beyrut, 1379.
• Askalânî, Şihabuddin Ahmed b. Ali İbn Hacer; el-Metalibu’l-âliye bi-zevaidi’l-mesanidi’s-semaniye, Riyad, 1419.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed.;ʿUmdetü’l-ḳārî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 20 Cilt, Şerike Mektebe ve Matbaa Mustafa el-Babi el-Halebi ve Evladuhu, Kahire, 1972.
• Bağdadî, Ahmed b. Ali el-Hatib; Târihu Bağdad, Beyrut, 1422.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ; Fütûhu’l-Büldân, Beyrut, 1988.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd; Ensâbü’l-Eşrâf, 13 Cilt, Dârü’l-Fikr, Beyrut, 1417.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî; es-Sünenü’l-Kübrâ, 10 Cilt, Dâiretü’‟l-Maârifi’‟l-Osmâniyye, Haydarabad, 1344.
• Boynukalın, Mehmet; “Zekâtın Toplanması ve Dağıtımı Kurumsal Tecrübeler (Hulefa-iİ Râşidîn Dönemi)”, Tarihte ve Günümüzde Zekât Uygulamaları, Ed. İsmail Kurt, 1. Bs. İstanbul, 2020.
• Certel, Hüseyin; “Psiko-Sosyal Açıdan Zekât” Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13 (1997): 347-358.
• Dârekutnî, Ebû’l Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed; es-Sünen, thk Abdullah Hâşim Yemânî, Dârü’l-Mârife, Beyrut, 1966.
• Demirhan, Yahya; Hz. Peygamber Döneminde Zekâtın Toplanmasında İzlenen Yol, Yayımnlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi SBE, 2006.
• Ebû Ubeyd, el-Kāâsım b. Sellâm b. Miskîn el-Herevî; Kitâbü’l-Emvâl, Dârü’ş-Şüruk, Beyrut, 1409.
• Ebû Yûsuf, Ya’kūb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa’d el-Kûfî; Kitâbü’l-Harâc. Trc. Ali Özek. Özek Yayınları, İstanbul, 1973.
• Ebû Zehra, Muhammed; Son Peygamber Hz. Muhammed. Trc. Mehmet Keskin, İstanbul Kitabevi, İstanbul, 1993.
• Erkal, Mehmet; “Âmil”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 1991.
• Hâcî, Muhammed Ömer; el-Mesiretü’t-tarihiyye li-tatbiki’z-zekât, Dârü’n-Nur, Dımaşk, 1996.
• Hamidullah, Muhammed; İslam Peygamberi: Hayatı ve Faaliyeti (Orijinal Kitap Adı: Le Prophete De l’Islam), Trc. Salih Tuğ, 5. Bs, 2 Cilt, İrfan Yayınevi, İstanbul, 1993.
• Hamidullah, Muhammed; İslâm’a Giriş = Initiation a l’Islam, Trc. Cemal Aydın, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1996.
• İbn Asâkir, Ali b. Hasan b. Hibetullah; Tarîhü Medîneti Dımaşk, Beyrut, 1415.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî el-Meâfirî el-Basrî el-Mısrî; Siret-i İbn Hişâm Tercümesi, Trc. Hasan Ege. 4 Cilt, Kahraman Yayınları, İstanbul, 1985.
• İbn Kayyım el-Cevzî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī el-Hanbelî; Zâdü’l Meâd fî Hedyi’l-İbâd, Trc. Abdi Keskinsoy, 6 Cilt, Pınar Yayınları, İstanbul, 1989.
• İbn Kesir; el-Bidaye ve’n-Nihaye = Büyük İslâm Tarihi. Trc. Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1994.
• İbn Mace, Ebu Abdullah Muhammed b. Yezid er-Rebei el-Kazvini; Sünen-iİ İbn Mace Tercemesi ve Şerhi, Trc. Haydar Hatipoğlu, Kahraman Yayınları, İstanbul, 1982.
• İbn Teymiyye, Ebü’l Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî; es-Siyasetü’ş-Şerʻiyye fi Islahi’r-Rai ve’r-Raiyye, Vezaretü’ş-şuuni’l-İslâmiyye ve’l-evkaf, Suudi Arabistan, 1418.
• İbni Sa’d; et-Tabakâtü’l-kübrâ. 1-9 Cilt, Daru’l-Sadr, Beyrut, 1968.
• İbnü’l-Esîr; Üsdü’l-ġābe fî maʿrifeti’ṣ-ṣaḥâbe. Dârü’ş-Şa’b, Kahire, 1970.
• Kal’aci, Muhammed Revvas; Mevzuatu Fıkhi Abdullah b. Ömer: Asruhu ve Hayatuhu, Dârü’n-Nefâis, Beyrut, 1986.
• Kalkaşendî, Ebû’l Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî; Subhu’l-aʻşâ fî sınâʻati’l-inşâ, el-Müessesetü’l-Mısriyyeti’l-Amme, Kahire, 1963.
• Kallek, Cengiz; “Zekâtın Müesseseleşme Süreci: Hz. Peygamber ve Raşid Halifeler Dönemi”. Bir Sosyal Güvenlik Kurumu Olarak Kur’an vVe Sünnette Zekât. 195-224, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2008.
• Karaman, vd., Hayrettin; Kur’ân Yolu Tefsiri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2014.
• Kardâvî, Yusuf; Fakirlik Problemi Karşısında İslâm, Trc. Abdülvehhab Öztürk, Nur Yayınları, Ankara, 1975.
• Kâsânî, el-, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes’ûd b. Ahmed; Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 10 Cilt, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1997.
• Kayaoğlu, İsmet; İslâm Kurumları Tarihi, Doruk Matbaacılık, Ankara, 1980.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay b. Abdilkebîr b. Muhammed el-Hasenî el-İdrîsî; Hz. Peygamber’in Yönetimi: et-Terâtibu’l- idâriyye, çev. Ahmet Özel, İz Yanyıncılık, İstanbul, 2003.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed; Kayıtlı Kudurî Tercümesi, Trc. Ali Arslan - Salah Bilici, Kitabevi, İstanbul, 1968.
• Mahmud, Hişam İbrahim; “Mukaddime” Telḫîṣü’l-edille li-ḳavâʿidi’t-tevḥîd, C.1: s.5-44, Dâru’s-Selâm, Kahire, 1431.
• Makrizi, Takiyy el-Din Ebu el-Abbas Ahmed b. Ali b. Abdi’l-Kadir el-Şafiî; İmtâ’u’l-Esmâ’ bimâ li’r-Resûl Min el-Ebnâ ve’l-Ahvâl. t.y.
• Maverdi, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb Basrî; el-Ahkâmü’s-Sultaniyye Ve’l-Vilayatü’d-Diniyye, Dâru İbn Kuteybe, Kuveyt, 1989.
• Mısrî (ö. 762), Moğaltay b. Kılıç b. Abdullah el-Bekrî; el-İşâretü İla Sireti Mustafa ve Tarihi min ba‘dihi mine’l Hulefa, thk. Muhammed Nizameddin, Dımaşk: Daru’l-Kalem, 1416.
• “Müellefe-i Kulûb”. DİA. 31: 475-476. Ankara, 2020.
• Nemerî, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr; ed-Dürer fi’ḫtiṣâri’l-Meġāzî ve’s-Siyer, Kahire, 1966.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî, el-Mecmu’ şerhi’l-Mühezzeb li’ş-Şirazi. 1-19 Cilt. y.y, t.y.
• Özek, Ali; “Asr-ı Saadet’te Zekâtın Tatbikatı”, Tartışmalı İlmîi Toplantılar Dizisi Türkiye’de Zekât Potansiyeli. 1-20, İslami İlimler Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1987.
• Özek, Ali - Karaman, Hayrettin - Aydın, M. Akif - Erkal, Mehmet; İbadet ve Müessese Olarak Zekât, İslamî İlimler Araştıma Vakfı Yayınları, İstanbul, 1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed; es-. el-Mebsût. 30 Cilt, : Matbaatü’s-Saade, Kahire, 1324.
• Singer, A; The poor and the needy. In: Charity in İslâmîc So- cieties, Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs; Kitâbü’l-Üm = Mevsuatü’l-İmam eş-Şafiî, thk. Muhammed Ali, 10 Cilt, Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, Beyrut, 2001.
• Şeker, Mehmet; İslâm’da Sosyal Dayanışma Müesseseleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2007.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed eş-Şevkânî es-San’ânî el-Yemenî; Neylü’l-Evtar Şerhi Münteka’l-Ahbar, Daru İbni’l-Cevzi,Kahire, 1427.
• Tabbara, Afif Abdulfettah; Rühu’d-Dini’l-İslâmî, Beyrut, 1988.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerirü’t; Târih-i Taberî, Trc. Faruk Gürtunca, Sağlam Yayınevi, İstanbul, 2007.
• Tenûhî, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd b. Habîb; el-Müdevvenetü’l-Kübra, 16 Cilt. Matbaatü’s-Saade, Kahire, 1323.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd); Sünen-i Tirmizî Tercümesi, Trc. Osman Zeki, Yunus Emre Yayınevi, İstanbul, t.y.
• Yavuz, Yunus Vehbi; İslâm’da Zekât Müessesesi, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1983.
• Yeniçeri, Celal; İslam’da Devlet Bütçesi. Şamil Yayınevi, İstanbul, 1984.