VESAYETÇİ PARLAMENTARİZMDEN YARI BAŞKANLIK SİSTEMİNE: YETKİ VE SORUMLULUKTA PARALELLİK İLKESİ AÇISINDAN BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2021, Cilt: 11 Sayı: 2, 319 - 359, 29.12.2021

Muhammet Esat Bolat Mehmet Hatipoğlu

https://doi.org/10.52273/sduhfd..913338

Öz

1982 Anayasasında yapılan 2017 değişiklikleri öncesinde Türkiye’de parlamenter hükümet sistemi benimsenmiştir. Ancak cumhurbaşkanının vesayetini doğuracak nitelikteki olağanüstü yetkiler sebebiyle parlamenter sistemden önemli ölçüde uzaklaşılmış, sistem cumhurbaşkanının etkin vesayeti sebebiyle yarı-başkanlık sistemine benzer bir modele bürünmüştür. Cumhurbaşkanına verilen olağanüstü yetkiler sistemin kendine özgü güçlüklere hapsolmasına yol açmış; karar alma süreçlerinin tıkanmasının bir sonucu olarak pek çok siyasî krizle karşılaşılmıştır.
Parlamenter sistemin özüne aykırı bir şekilde güçlü bir cumhurbaşkanlığı makamının oluşturulması ve yarı-başkanlık sisteminden bile geniş sayılabilecek yetkilerine karşı sorumsuz bir cumhurbaşkanı, kamu hukukunun temel ilkelerinden olan “yetki ve sorumlulukta paralellik ilkesi” açısından bir paradoks doğurmuştur. İlkeye göre yetki ile sorumluluk paralellik arz etmeli; yetki, sorumluluk derecesinde olmalıdır. Başka bir ifadeyle sorumsuz bir cumhurbaşkanı aynı zamanda yetkisiz kılınmalıdır. Oysa 2017 değişiklikleri öncesinde sorumsuz cumhurbaşkanlığı makamına karşılık, güçlü ve geniş yetkili bir cumhurbaşkanlığı makamı benimsenmiştir. Bu yönüyle benimsenen sistem, yetki ve sorumlulukta paralellik ilkesi açısından da tartışmalı hale gelmiştir.
Bu çalışmada öncelikle kavramsal açıdan yetki ve sorumlulukta paralellik ilkesi ve kuvvetler ayrılığı bağlamında hükümet sistemleri açıklanmıştır. Çalışmanın devamında devlet başkanlarına tanınan yetkilere karşılık sorumluluğun dengesi ölçütünde 2017 değişiklikleri öncesi Türkiye’de cumhurbaşkanı ve 1958 Fransa Anayasası’nda cumhurbaşkanın yetki ve sorumluluğu analiz edilmiştir. Son bölümde ise yetki ve sorumlulukta paralellik ilkesi çerçevesinde olağanüstü yetkili / sorumsuz cumhurbaşkanı Türkiye özelinde inceleme konusu edinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Vesayetçi Parlamentarizm, Yarı-Başkanlık Sistemi, Cumhurbaşkanının Sorumluluğu, Yetki ve Usulde Paralellik

Kaynakça

• AKYILDIZ, Ali, “Demokratik Kurumların Araçsallaşması: Arabesk Demokrasi, Alaturka Başkanlık”, Yeni Türkiye Başkanlık Sistemi Özel Sayısı, S. 51, Mart-Nisan 2013, 831-843.
• ALDIKAÇTI, Orhan, Modern Demokrasilerde ve Türkiye’de Devlet Başkanlığı, Kor Müessesi, İstanbul, 1960.
• ALİEFENDİOĞLU, Yılmaz, “1982 Anayasasında Cumhurbaşkanının Yürütme İçerisindeki Yeri, Seçimi ve Sorumsuzluğu, Yasama Dokunulmazlığı”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, S. 94, 2011, 329-358.
• ALKAN, Haluk, Karşılaştırmalı Siyaset Başkanlık ve Parlamenter Sistemler Işığında Yarı Başkanlık Modelleri, 1. Baskı, Açılım Kitap, İstanbul, 2013.
• ARSEL, İlhan, Anayasa Hukuku: Demokrasi, Doğuş Matbaacılık, Ankara, 1964.
• ARSLAN, Rıza, Demokratik Yönetim Sistemleri, 1. Baskı, Dora Basım Yayın, Bursa, 2013.
• ATAR, Yavuz, Türk Anayasa Hukuku, 9. Baskı, Mimoza Basım, Yayım ve Dağıtım, Konya, 2014.
• ATATÜRE, Süha, Amerika Birleşik Devletleri’nin Siyasi Yapısı, Onüç Koloniden Küresel Güce Amerika, 1. Baskı, Beta Yayınevi, İstanbul, 2017.
• AYDIN, Suavi – TAŞKIN, Yüksel, 1960’tan Günümüze Türkiye Tarihi, 6. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2018.
• BAŞGİL, Ali Fuat, Esas Teşkilat Hukuku, C. 1, İstanbul, 1960.
• BİLGİN, Murat, “Parlamenter Sistemin Doğduğu Ülke: İngiltere”, Karşılaştırmalı Hükümet Sistemleri: Parlamenter Sistem, Ed: Havvana Y. Kaya, TBMM Araştırma Merkezi Yayınları, Yayın No. 8, Ankara, 2015.
• BOYUNSUZ, Şule Özsoy, Dünyada Başkanlık Sistemleri, 1. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara, 2017.
• BROOM, Herbert, A Selection of Legal Maxims, T. & J. W. Johnson, Philadelphia, 1874.
• CANER, Zehra, “Parlamenter Sistem İle Başkanlık Sisteminin Analizi ve Başkanlık Sisteminin Türkiye’de Uygulanabilirliği”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (30. Yıl Armağanı), C. XXI, S. 1, 2013.
• CAREY, John M., “Presidental versus Parliamentary Government”, Handbook of New Institutional Economics, Ed: Mary M. Shirley, First Published, Netherlands, 2005.
• CHALMERS, Dalzell - ASQUITH, Cyril, Outlines of Law, Sweet & Maxwell, Limited, Londra, 1922.
• ÇAĞLAR, Bakır, “Anayasa Mahkemesi Kararlarında ‘Demokrasi’”, Anayasa Yargısı Sempozyumu, Ankara, 1990.
• ÇAM, Esat, Siyaset Bilimine Giriş, 10. Baskı, Der Yayınları, İstanbul, 2011.
• ÇAVUŞOĞLU, Naz, Anayasa Notları, Beta Basım Yayın Dağıtım, İstanbul, 1997.
• DEMİRHAN, Yılmaz – ADIGÜZEL, Özkan, “Türkiye’de Hükümet Sistemi Arayışlarına Halkın Bakışı: Diyarbakır Örneği”, Dicle Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C. I, S. 11, 2016, 177-212.
• DICEY, Albert Venn, Introduction to the Study of the Law of the Constitution, MacMillan, Londra, 1915.
• DÖNER, Ayhan, Yeni Anayasa Sürecinde Hükümet Sistemi Sorunu, Yeni Türkiye Dergisi Yeni Anayasa Özel Sayısı, Ankara: Yeni Türkiye Stratejik Araştırma Merkezi, 9 (50), 2013.
• DUNBAY, Seda, “23 Temmuz 2008 Tarihli Anayasa Reformu Işığında Fransa’da ki Yarı Başkanlık Sistemi”, Ankara Barosu Dergisi, S. 3, 2012, 293-316.
• DUVERGER, Maurice, “A New Political System Model: Semi-Presidental Government”, Parliamentery Versus Presindetial Government, Ed: Arend Lijphart, Oxford University Press, London, 1992.
• DUVERGER, Maurice, Siyasal Rejimler, Çev: Teoman Tunçdoğan, 1. Baskı, Sosyal Yayınları, İstanbul, 1986.
• ERDEM, Kasım, Karşılaştırmalı Hükümet Sistemleri Yarı-Başkanlık Sistemi Fransa, Polonya ve Rusya Örnekleri, 1. Baskı, TBMM Basımevi, Ankara, 2014.
• ERDOĞAN, Mustafa, 1982 T.C. Anayasasına Göre Cumhurbaşkanının Hukukî Durumu, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 1982.
• ERDOĞAN, Mustafa, Anayasa Hukukuna Giriş, 1. Baskı, Orion Kitabevi, Ankara, 2017.
• ERDOĞAN, Mustafa, Anayasal Demokrasi, 13. Baskı, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2012.
• EROĞUL, Cem, Çağdaş Devlet Düzenleri İngiltere, Amerika, Fransa, Almanya, 8. Baskı, İmaj Yayıncılık, Ankara, 2012.
• FEDAYİ, Cemal, “Mazi, Hâl ve İstikbal Boyutlarıyla Başkanlık Sistemi”, Yeni Türkiye Başkanlık Sistemi Özel Sayısı, S. 51, Mart-Nisan 2013, 679-691.
• FENDOĞLU, Hasan Tahsin, “Başkanlık Sistemi Tartışmaları”, Stratejik Düşünce Enstitüsü Dergisi, Ankara, 2010, 1-46.
• GÖZE, Ayferi, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, Tıpkı 18. Bası, Beta Basım Yayım Dağıtım, Ankara, 2020.
• GÖZLER, Kemal, Anayasa Hukukunun Genel Esasları, 7. Baskı, Ekin Basım Yayın Dağıtım, Bursa, 2015.
• GÖZLER, Kemal, Devlet Başkanları, Bir Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku İncelemesi, 2. Baskı, Ekin Basım Yayın Dağıtım, Bursa, 2016.
• GÖZÜBÜYÜK, Şeref, Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, Ankara, 2003.
• HAKYEMEZ, Yusuf Şevki, Demokratik Anayasa Görüşler ve Öneriler, 1. Baskı, Metis Yayınları, İstanbul, 2012.
• HEKİMOĞLU, Mehmet Merdan, Anayasa Hukukunda Karşılaştırmalı “Demokratik Hükümet Sistemleri” ve Türkiye, 1. Baskı, Detay Yayıncılık, Ankara, 2009.
• HEYWOOD, Andrew, Siyaset, Çev: Bekir Berat Özipek, Bahattin Seçilmişoğlu, Atilla Yayla, Hasan Yücel Başdemir, 17. Baskı (4. Edisyondan Çeviri), Adres Yayınları, Ankara, 2017.
• İBA, Şeref, Anayasamızla Yeniden Tanışalım, 1. Baskı, Astana Yayınları, Ankara, 2019.
• İPEK, Aydın, “Halk Tarafından Seçilen Güçlü Devlet Başkanına Doğru”, Yeni Türkiye Başkanlık Sistemi Özel Sayısı, S. 51, Mart-Nisan 2013, 498-508.
• KAHRAMAN, Mehmet, Hükümet Sistemi Tartışmaları Bağlamında Başkanlık Ya Da Yarı-Başkanlık Sistemlerinin Türkiye’de Uygulanabilirliği. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9 (18), 2012.
• KAHRAMAN, Mehmet, “Fonksiyonları İtibariyle Türkiye’de Cumhurbaşkanlığı ve Cumhurbaşkanlığı Seçimi Tartışmaları”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 19, Aralık 2007, 149-166.
• KARATEPE, Şükrü, “Hükümet Sistemleri ve Türkiye”, Yeni Türkiye Başkanlık Sistemi Özel Sayısı, S. 51, Mart-Nisan 2013.
• KERSE, Ahmet, Türkiye’de 1961 Anayasasına Göre Cumhurbaşkanı, Sümer Matbaası, İstanbul, 1973.
• KESKİNSOY, Ömer, 1982 Anayasasına Göre Cumhurbaşkanının Statüsü ve Sorumluluğu, Savaş Yayınevi, Ankara, 2013.
• KILINÇ, Doğan, Türkiye’de Bitmeyen Tartışma: Hükümet Sistemi Üzerine Değerlendirmeler, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2016, 20(1).
• KUBALI, Hüseyin Nail, Anayasa Hukuku Dersleri – Genel Esaslar ve Siyasi Rejimler, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, No. 1604, İstanbul, 1971.
• KUZU, Burhan, Her Yönü İle Başkanlık Sistemi (Yeni Sistem Cumhurbaşkanlığı Modelimiz), Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul, 2017.
• LIJPHART, Arend, “Democratic Quality in Stable Democracies”, Society, Symposium: Measuring Democracy, 48(1), Şubat 2011.
• LINZ, Juan J. – VALENZULA, Arturo, “Presidential or Parliamentary Democracy: Does It Make A Difference?” The Failure of Presidential Democracy Comparative Perspectives, C. I, The Johns Hopkins University Press, London, 1994, 3-87.
• MONTESQUIEU, L’Esprit Des Lois XI, Chapter 6, “İngiltere’nin Esas Teşkilatı”, Çev. Mukbil Özyörük, (1947). Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. II (1).
• ÖZBUDUN, Ergun, “Türk Usulüne Göre Başkanlık Sistemi”, Milliyet Gazetesi, 15.12.2012, https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/dusunenlerin-dusuncesi/turk-usulune-gore-baskanlik-sistemi-1641997, (Erişim Tarihi: 13.12.2020).
• ÖZBUDUN, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, 2017 Değişikliklerine Göre Gözden Geçirilmiş 19. Basım, Yetkin Yayınları, Ankara, 2019.
• ÖZBUDUN, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 2008.
• PARLA, Taha, Türkiye’de Anayasalar Tarih, İdeoloji, Rejim, 1921-2016, 6. Baskı, Metis Yayınları, İstanbul, 2016.
• POLATER, Yusuf Ziya, “Modern Hükümet Sistemlerinden Yarı-Başkanlık Sistemi ve Türkiye’de Uygulanabilirliği”, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, S. 4, Aralık 2014, 133-175.
• ROSKIN, Michael G., Çağdaş Devlet Sistemleri (Siyaset, Coğrafya, Kültür), Çev: Bahattin Seçilmişoğlu, Adres Yayınları, Ankara, 2009.
• SARTORI, Giovanni, “Neither Presidentialism Nor Parliamentarism”, The Failure of Presidental Democracy; Comparative perspectives, Ed: Juan Valenzuela Linz, C. 1, The John Hopkins University Press, London, 1994.
• SARTORI, Giovanni, Karşılaştırmalı Anayasa Mühendisliği: Yapılar, Özendiriciler ve Sonuçlar Üzerine Bir İnceleme, Çev: Ergun Özbudun, Yetkin Yayınları, Ankara, 1997.
• SCHMITT, Carl, Kanunilik ve Meşruiyet, Çev: Mehmet Cemil Ozansü, 2. Baskı, İthaki Yayınları, İstanbul, 2018.
• SCHMITT, Carl, Parlamenter Demokrasinin Krizi, Çev: A. Emre Zeybekoğlu, 4. Baskı, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, 2017.
• SEZGİNER, Murat, Günümüz Demokrasilerinde Kuvvetler İlişkisi ve 1982 Anayasası’nda Sorunlar, 2. Baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2010.
• STEPHAN, Alfred - SKACH, Cindy, “Constutional Frameworks and Democratic Consolidation: Parliamentarianism versus Presidentalism”, World Politics, C. XLVI, S. 1, 1993.
• ŞAHİN, Engin, “1982 Anayasasının Hazırlanış Sürecinde Başkanlık Sistemi Tartışmaları ve Yürütmenin Güçlendirilmesi”, Siyaset, Ekonomi ve Yönetim Araştırmaları Dergisi, C. III, S. 4, 2015, 43-67.
• ŞAHİN, İdris, “Vesayet Sistemi Çökerken Başkanlık Sistemi”, Yeni Türkiye Başkanlık Sistemi Özel Sayısı, S. 51, Mart-Nisan 2013, 118-119.
• ŞENCAN, Hüdai, “Çatışmacı Parlamentarizmden Melez Bir Çözüme: Fransa’da Yarı Başkanlık Sistemi”, Karşılaştırmalı Hükümet Sistemleri Yarı-Başkanlık Sistemi Fransa, Polonya ve Rusya Örnekleri, Ed: Havvana Yapıcı Kaya, 1. Baskı, TBMM Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2014, 27-98.
• TANÖR, Bülent – Yüzbaşıoğlu, Necmi, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, Tıpkı 18. Bası, Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul, 2019.
• TANÖR, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), 32. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2019.
• TEZİÇ, Erdoğan, Anayasa Hukuku, Gözden Geçirilmiş ve İlaveli 19. Bası, Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul, 2015.
• TOCQUEVİLLE, Alexis de, Amerika’da Demokrasi, Çev: Seçkin Sertdemir Özdemir, 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2019.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Siyasi Müesseseler ve Anayasa Hukuku, 2. Baskı, Sulhi Garan Matbaası Yayınları, İstanbul, 1969.
• TURHAN, Mehmet, Hükümet Sistemleri, 2. Baskı, Gündoğan Yayınları, Ankara, 1993.
• YAVUZ, K. Haluk, Türkiye’de Siyasal Sistem Arayışı ve Yürütmenin Güçlendirilmesi, Seçkin Yayınları, Ankara, 2000.
• YAZICI, Serap, Başkanlık ve Yarı-Başkanlık Sistemleri, Türkiye İçin Bir Değerlendirme, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2017.
• YAZICI, Serap, Demokratikleşme Sürecinde Türkiye, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2012.
• YÜCEL, Bülent, “Devlet Başkanı Sorumsuzluğunun Hükümet Sistemine Yansımaları ve Türkiye Uygulaması”, Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof. Dr. Akar Öcal Armağanı, S: 3, 2016.
• YÜCEL, Bülent, Parlamenter Hükümet Sisteminin Rasyonelleştirilmesi ve Türkiye Örneği, 1. Baskı, Adalet Yayınevi, Ankara, 2009.
• “1982 Tarihli (2709 Sayılı Kanunun Orijinal Hali) Türkiye Cumhuriyeti Anayasası”, https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.2709-19821018.pdf, (Erişim Tarihi: 12.01.2021).
• “Constitutional Monarchy”, https://monarchist.org.uk/the-constitution.html, (Erişim Tarihi: 07.12.2020).
• “Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer'in ‘Uluslararası Anayasa Hukuku Kurultayı’nda Yaptıkları Konuşma”, https://www.tccb.gov.tr/konusmalari-ahmet-necdet-sezer/1721/7474/cumhurbaskani-ahmet-necdet-sezerin-uluslararasi-anayasa-hukuku-kurultayinda-yaptiklari-konusma, (Erişim Tarihi: 28.02.2021).
• “Cumhurbaşkanlarımızın Anayasa Mahkemesi’nde Açmış Olduğu İptal Davalarını Gösterir Çizelge (1962 - 2018)”, https://www.anayasa.gov.tr/media/5024/cumhurbaskanlarinca_2018.doc, (Erişim Tarihi: 05.03.2021).
• “Sezer'in veto rekoru: 61”, https://www.memurlar.net/haber/59416/sezer-in-veto-rekoru-61.html, (Erişim Tarihi: 03.03.2021).
• “Veto rekoru Sezer'de”, https://www.yenisafak.com/politika/veto-rekoru-sezerde-22621, (Erişim Tarihi: 11.02.2021).