The Debate on Sin between Ahl al-Sunnah and Mu'tazila (The Case of Mar'ashī's Hashiyet al-Aqā'id al-Nesefiyya)

Yıl 2023, Sayı: 42, 87 - 119, 31.12.2023

Mustafa Keskin

https://doi.org/10.35209/ksuifd.1338470

Öz

The differences of opinion and political conflicts that emerged among the Muslims after the Prophet passed away brought about theological divergence, factions and sectarianism. Undoubtedly, the problematiuqe of the great sin is at the forefront of these disagreements. The discussions on this issue have generally centred on which acts fall within the scope of major sins, what the status of the person who commits major sins will be in the world and the hereafter, and how the sins of those who commit minor sins will be forgiven or punished. These discussions led to great conflicts among Muslims, who criticised each other and denied the right to life to those who do not think like them. It is possible to talk about many reasons such as sociology-psychology, politics, economy and cultural differences for the discussions on major sins, which have been given a religious identity. Therefore, in the field of history of Islamic sects, this issue can be explained by establishing an idea-event connection. Because the issue of major sin is an issue that has come to the fore not with the studies on understanding the text, but rather after the events that occurred among Muslims in the field of administration and politics and resulted in the death of many Muslims. In this article, the reasons for the debates and disagreements between the Ahl al-Sunnah and Muʿtazilites the on the issue of sin, especially on the forgiveness or punishment of minor sins, will be tried to be explained with the example of Ahmad al-Marʿashī’s treatise (risalah) titled Hashiye al-Aqā'id al-Nesefiyya.

Anahtar Kelimeler

History of Sects, Kalam, Major Sin, Ahl al-Sunnah, Mu'tazilah

Ehl-i Sünnet ile Mu’tezile Arasında Yaşanan Günah Tartışması (Mar’aşî’nin Haşiyetü’l-Akâidi’n-Nesefiyye Örneği)

Öz

Hz. Peygamber’in vefatından sonra Müslümanlar arasında ortaya çıkan fikir ayrılıkları ve siyasî çatışmalar, itikâdî açıdan ayrışmayı, fırkalaşmayı ve mezhepleşmeyi beraberinde getirmiştir. Bu fikir ayrılıklarının en başında da hiç kuşkusuz büyük günah meselesi gelmektedir. Bu konu üzerindeki tartışmalar genel olarak; hangi fiillerin büyük günah kapsamına girdiği, büyük günah işleyen kişinin dünya ve ahiretteki durumunun ne olacağı ve küçük günah işleyenlerin bu günahlarının ne şekilde bağışlanacağı ya da cezalandırılacağı üzerine yoğunlaşmıştır. Bu tartışmalar, Müslümanlar arasında birbirini tekfir etme ve kendileri gibi düşünmeyenlere hayat hakkı tanımayacak şekilde büyük çatışmalara yol açmıştır. Dinî bir hüviyet kazandırılan büyük günah tartışmalarının sosyoloji-psikoloji, siyaset, ekonomi ve kültürel farklılıklar gibi birçok nedeninden söz etmek mümkündür. Bu nedenle İslâm mezhepleri tarihi bilim dalında bu mesele fikir-hadise irtibatı kurularak açıklanabilir. Zira büyük günah meselesi nassın anlaşılması konusundaki çalışmalarla değil, daha çok yönetim ve siyaset alanında Müslümanlar arasında ortaya çıkan ve birçok Müslümanın ölmesiyle sonuçlanan olaylar sonrasında gündeme gelmiş bir konudur. Bu makalede günah meselesiyle ilgili özellikle küçük günahların bağışlanması ya da cezalandırılması hususunda Ehl-i Sünnet ile Mu’tezile arasında yaşanan tartışmalar ve fikir ayrılıklarının nedenleri, Ahmed el-Mar’aşî’nin “Hâşiyetü’l-akâidi’n-Nesefiyye” adlı risalesi örneğinde izaha çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mezhepler Tarihi, Kelam, Günah, Ehl-i Sünnet, Mu'tezile

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Kâdî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse Mu’tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Abdülhamid, İrfan. İslâm’da İ’tikadî Mezhepler ve Akaid Esasları. çev. Mustafa Saim Yeprem. Ankara: TDV Yayınları, 3. Basım, 2015.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. Beyrut: y.y., 1405/1985.
• Ak, Ahmet. Büyük Türk Âlimi Mâturîdî ve Mâturîdîlik. İstanbul: Ensar Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Aliyyül-Kârî. İmam Âzam Fıkh-ı Ekber Aliyyül-Kârî Şerhi. çev. Yunus Vehbi Yavuz. İstanbul: Çağrı Yayınları, 3. Basım, 1981.
• Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu’tezile Ekolü: Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Bebek, Adil. “Günah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/182-186. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Bebek, Adil. “Kebîre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/163-164. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Beyazîzâde Ahmed Efendi. İmam-ı Azam Ebû Hanife’nin İtikadî Görüşleri. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: İFAV Yayınları, 6. Basım, 2017.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Carullah, Zühdi Hasan, el-Mu 'tezile, Kahire 1366.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Mu’cemü’t-ta’rîfât. thk. Muhammed Sıdîk Münşavi. Kahire: Darü’l-Fazile, 816.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf: Mevâkıf Şerhi. çev. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Çeli̇k, Durhasan. Eş’arî Kelamında Günahların Affı. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2019.
• Çınar, Bayram. 2. “Kelâmda Büyük Günah Tartışmaları”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/20 (Temmuz 2021), 615-647.
• Dalkılıç, Mehmet, “Eş'ari'ye Göre Mürcie Mezhebinin Görüşleri ve Mürcie Fırkalarının Ayrılık Noktaları”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9, 2004.
• Dalkılıç, Mehmet, “İslâm’ın İlk Asrında Meydana Gelen Siyasi Olayların Mezhepleşmeye Etkisi”, Hicrî Birinci Asırda İslâmî İlimler II, İstanbul, Ensar Neşriyat, 2020.
• Dalkılıç, Mehmet, 101 Soruda İslam Mezhepleri, İstanbul, Duruş Yayınları, 2022.
• Dalkılıç, Mehmet, "İslam Mezheplerinin "Öteki Algılayışı" Bağlamında Türk Düşünürlerinin Evrensel Kültüre Katkısı”, 6. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, T.C. Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 2009.
• Debbâğî, Ahmed el-Mar’aşî. Hâşiyetü’l-akâidi’n-Nesefiyye. Tahran: İran Meclis Kütüphanesi, Yazma Eserler Kataloğu, IR30661, 8b-21a.
• Debbâğî, Ahmed el-Mar’aşî. Risale fî beyân-i kavlihi Teâlâ “innallâhe lâ ya’firu en yüşrake". İstanbul: Süleymâniye Kütüphanesi, Hâfid Efendi Bölümü, 448, 10b-16b.
• Demir, Tuğba. Mâtürîdî’ye Göre Günahların Affı. Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2020.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: y.y., Ofset., 1970.
• Dikici, Recep. “Ahmed Efendi (Debbağzade)”. Kahramanmaraş Ansiklopedisi. ed. İbrahim Solak. 1/104-106. Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi, 2017.
• Ebû Hanîfe. İmâm-ı Âzam’ın Beş Eseri. ed. Mehmet Kılıç. çev. Mustafa Öz. İstanbul: İFAV Yayınları, 1992.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn: İlk Dönem İslam Mezhepleri. çev. Mehmet Dalkılıç - Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Harman, Ömer Faruk. “Günah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/278-282. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Hayyât, el-İntisar ve'r-red ala İbn er-Ravendî, Kahire 1988.
• Heytemî, İbn Hacer. ez-Zevâcir ʿan İktirâfi’l-kebâʾir. 2 Cilt. Beyrut: y.y., 1988.
• İsfahânî, Râgıb. Müfredâtü elfâzi’l-Kurân. thk. Safvan Adnan Dâvudî. Şam: Daru’l-Kalem, 4. Basım, 2009.
• Keski̇n, Mustafa. “Büyük Günah Meselesi ve Doğal Afetlerde İhmali Bulunanların Dini Durumu”. Asead 11.
• Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Sevil Piriyeva Karaman. 14-24. Ankara: Astana Yayınları, 2023.
• Keskin, Mustafa. İlk Dönem İtikadi ve Siyasi Mezheplerin İnsan Fiilleri ve İhtiyar Anlayışı Mar’aşî’nin Risâle-i Münciye Örneği. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2022.
• Köse, Ali. “Günah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/285-286. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. ed. Necdet Subaşı vd. İstanbul: Dem Yayınları, 1. Basım, 2008.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandi. Te’vîlâtü’l Kur’ân Tercümesi. çev. Yunus Vehbi Yavuz. İstanbul: Ensar yayınları, 2016.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitabü’t-Tevhid / Açıklamalı Tercüme. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 14. Basım, 2019.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. Bahru’l-kelâm. Şam: Mektebetü Daru’l-Ferfûr, 2. Basım, 1421.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. et-Temhîd fî usuli’d-dîn. thk. Muhammed Abdurrahman Sâğûl. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye, 2006.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tebsiratü’l edille fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed Enver Hâmid İsâ. Kahire: Mektebetü’-l Ezheriyye, 2011.
• Nesefî, Ebü’l Muîn. Tevhidin Esasları. çev. Hülya Alper. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Oral, Osman. “Mâtürîdî’de Büyük Günah ve Şefaatin Hikmeti”. Uluslararası Rusya Araştırmaları Dergisi 10/1 (2017), 15-40.
• Pezdevî, Ebu’l Yusr Muhammed. Ehl-i Sünnet Akâidi. çev. Şerafettin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2015.
• Şehristânî. el-Milel ve’n-Nihal. çev. Mustafa Öz. haz. Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Litera Yayıncılık, 4. Basım, 2017.
• Taftazânî, Sa’deddin. Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi (Şerhu’l-akâid). İstanbul: Dergâh Yayınları, 9. Basım, 2017.
• Teftâzânî, Sa’deddîn. El-Makâsıd Kelâm İlminin Maksatları. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Topaloğlu, Bekir. “Allah’a Îman”. İslâm’da İnanç Esasları. 39-125. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 26. Basım, 2018.
• Tunç, Cihat. “Kelam İlminde Büyük Günah Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (1978), 325-342.
• Uğur, Hakan. “Büyük Türk Müfessir İmam-ı Maturidi’nin Te’vilat’ında Büyük Günah Kavramı”. III. Uluslararası Hamza Nigari Türk Dünyası Kültürel Mirası Sempozyumu. ed. Fariz Halilli - Metin Hakverdioğlu. 678-690. Şamahı: y.y., 2017.
• Ya’kûb Bin Abdüllatîf. İslâm Mezhepleri ve Kelâmı. haz. Halil İbrahim Bulut- Nurettin Gemici- Ramazan Tarik. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Yörükan, Yusuf Ziya. İslâm Akaid Sisteminde Gelişmeler. haz. Turhan Yörükan. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Harizmî. el-Keşşâf ‘an Hakâ’ikı Ğavâmidı’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l- Ekâvîl fî Vucûhi’t-Te’vîl. çev. Abdülaziz Hatip. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.